Pages

27 Kasım 2009 Cuma

Paradigma Kritiği (Bakış Açısı Problemi)


Bir insan en fazla kaç yıl yaşar? İnsan ne kadar uzar en fazla? Bir insan en fazla kaç kilo olabilir? Bu soruları düşündüğümüzde aklımıza bir problemin takılması gerekiyor. Bu problem zihinsel akıl yürütmelerimizle ilgili bir problem içeriyor.

Sorulardan yola çıkarak problemi açıklamaya çalışayım. Şimdi tüme doğru gittiğimizi düşünelim. Yeni doğan bir bebek var ve sizden bu sağlıklı bebek için en fazla ne kadar ömrü olabilir diye akıl yürütmeniz isteniyor. Dünyada kayıtlı en fazla yaşayan insanın 150 yıl yaşadığını kabul edelim. Ortalama insan ömrü ise 75 yıl olsun. Bu bilgiler elinizde varken bile yeni doğan bir bebek için ömür biçebilir misiniz? Hayır. Bunun çok basit nedeni ise insanların; kaza, hastalık, felaket gibi nedenlerle beklenmeyen anlarda hayatını yitirebileceği gerçeğidir. Fakat değinmek istediğim asıl konu ise şu; hal böyle olunca insan için ömür biçilemediği gibi, en fazla şu kadar yıl yaşar da denilemiyor. Yani 150 yıldan fazla yaşayan bir insan gerçekte hiç olmamış olsa da en fazla 150 yıl yaşar diyemeyiz. Çünkü tıpta olağanüstü ilerlemeler olabileceği gibi, herhangi bir olağanüstülük ya da değişkenlik olmadan da insan şaşırtıcı bir şekilde 150 yıldan fazla yaşayabilir. Çünkü, bu tür bir bilgi için geçmiş hiç bir zaman genel geçer bir ölçü veremez. O halde, bir insanın yaşayacağı toplam ömür teorik olarak sonsuzdur demek yanlış bir önerme olmaz. Çünkü, Karl Popper'ın da dediği üzere bu yanlışlanamaz bir bilgi olduğu için gerçek kabul edilmelidir.

Fakat bu teorik açıklamamızın aksine pratik bir gerçek var. O da, belli yaşları geçen insanların doğal olarak ve mutlak suretle kendilerini ölüme yakın hissetmeleri. Peki ama insan, teorik olarak sonsuza kadar yaşayabilen bir insansa neden üzülür yaşlılığına. Bu çok basit sorunun cevabı ise pratik gerçeklerdir. Geçmişten gelen, deneyimlerle ve öğrenmeyle elde edilen insan zihnine yerleşen çoğunlukla değiştirilmez/değiştirilemez gerçekler...

İşte insanın bakış açısıda böyle olmalı bence. Teorik olarak düşünmeli, pratik olarak yaşamalı insan. Düşsel dünyamız, teorilerimiz hep bu sınırsız uç noktalara bakar fakat kafamızı çevirip eşyalara, boş sokaklara, yağan yağmura, sıkıcı apartmanlara, geçmişe, kurallara bakarken artık pratik ve sınırlı bir dünyadayızdır.

Schrödinger'in kedisi deneyinde olduğu üzere, sonsuz sayıda olasılık tek bir gerçekliğe iner. Kutular açılır, kapılar aralanır. Bu yavan sonsuzluğun içinde sıkışmış gövdelerimiz zavallı bir umudu aramakla meşguldür.

26 Kasım 2009 Perşembe

Yazmak Üzerine


Aklıma geleni yazıyorum. Yazmaya da devam edeceğim. Daha önce insan niye yazar diye kendime soruyordum. Hiç bir cevabı yok gibi geliyordu ama yanılmışım. Doğrusu, tesadüfler bazen hayatıma çok değişik yönler veriyor.

Yazıyla ilgili fikrimi değiştiren ise Orhan Pamuk'un henüz bitirdiğim Kara Kitabının son satırları oldu. O satırlarda şöye yazıyordu;

"Çünkü hiçbirşey hayat kadar şaşırtıcı olamaz. Yazı hariç. Yazı hariç. Evet tabii, tek teselli yazı hariç".

20 Kasım 2009 Cuma

Tek Korkum


Biz daha soruları sormadan cevaplar verilmiş. Her köşe başını biri tutmuş. Feryatlar, figanlar duyulmaz olmuş. Benim değil bu hayat. Hani içinde olduğum... Ben yalnızca bir kıvılcımım az sonra sönecek. Bazen azgın dalgalar olur etrafımda, koskocaman duvarlar bazı zaman. Söyleyemediklerimin heyecanı var içimde, söyleyemeyeceklerimin endişesi fakat yitip gitmek değil korkum; kaybolmak ormanların içinde. Yeşil, tenha ormanlar üzerime yürüyen, dallı budaklı. Onun dışında her şey güzel; her şey tam da olması gerektiği gibi...

17 Kasım 2009 Salı

Bilge ile Köpek



Bir bilge, bir göletin kıyısında oturmaktayken, susuzluktan dili dışarı sarkmış bir köpeğin devamlı olarak göletin dibine kadar gelip tam su içecekken kaçması dikkatini çeker.

Dikkatle izler olayı. Köpek susamıştır ama gölete geldiğinde sudaki kendi yansımasını görüp korkmaktadır ve bu yüzden de suyu içmeden kaçmaktadır. Sonunda köpek dayanamayıp kendini gölete atar ve kendi yansımasını görmediği için suyu içer. O anda bilge düşünür.

"Benim burada öğrendiğim şu oldu," der. "Bir insanın istekleri ile arasındaki engel çoğu zaman kendi içinde
büyüttüğü korkulardır. İnsan bunu aşarsa, istediklerini elde edebilir.?

Ama biraz daha düşününce aslında gerçek öğrendiği şeyin bundan farklı olduğunu görür.

Asıl öğrendiği şey; insanın bir bilge bile olsa bir köpekten öğrenebileceği bilginin varolduğudur.


Bir tanıdıktan hediye aldığım kitaba yazılmış bir not

12 Kasım 2009 Perşembe

Kendim Olmalıyım


Galip diye biri var, Orhan Pamuk'un "Kara Kitap"ında. Arkasından yalnızca küçük bir not bırakarak kayıplara karışan karısını arıyor, Galip. İstanbul'un esrarengiz sokaklarında, mekanlarında karısını bulabilmek için bazı işaretleri takip ediyor. Bu işaretler amcasının oğlu, gazeteci, Celal Salik'in bir gazetede yayımlanan köşe yazıları. Aslında buna birazda onun iç yolculuğu diyebiliriz. Onu ararken aslında kendine dönüyor yavaş yavaş.

Bu kitapta bir bölüm vardı. İsmi "Kendim Olmalıyım". İnsanın farklı mekanlarda, farklı insanlarla konuşurken nasıl onlar gibi olduğunu, bambaşka bir kişiliğe büründüğünü anlatıyor bu bölüm. Bir frekans gibi düşünün. İnsan, o frekansı yakalamaya çalışıyor. Beyni yorulana kadar onlarla küçük oyunlar oynamaya devam ediyor. Sanki düşüncelerimin ardından bir kılavuz gibi geldi bu bölüm, bir işaret gibi. Sanki, çok büyük bir düğüm çözülmüştü. Sanki, biri aydınlatmıştı düşüncelerimi.

Celal'in yazıları, nasıl Galip'e rehberlik ediyorsa kendini bulması için, bu "Kara Kitap" ta bana rehberlik ediyor, yolumu aydınlatıyor.

8 Kasım 2009 Pazar

Borsa - Hayat


Borsada kimler daha çok kazanma olasılığına sahiptir? Malum grafikler varya o grafikleri en iyi tahmin edenler ya da onun frekansına ayak uydurabilenler borsa da kazanır. Spekülatörler, manipülatörler ve insider trading yapanlar (bunlar borsayı istedikleri yönde değiştirmeye çalışırlar. fazla bilgiye, fazla sermayeye ya da hileye başvurarak) başarılı olsunlar ya da olmasınlar her zaman suçlu damgasıyla lekeleneceklerdir.

Malum grafikleri dalgalandıran nedir, biliyor musunuz? Bize öğretilene göre, her ne kadar rasyonel bir mantığa uymayabilsede insanların vereceği tepkiler. Mesela, şirket birleşmeleri rasyonel bir çerçeveyle değerlendirildiğinde hisse senetlerinin fiyatında bir artış olması gerekmez fakat gerçekte durum bunun tam tersidir. Bunu bir örnek olarak verebiliriz.

Hayatta kimler daha çok kazanma olasılığına sahiptir? Hayatın frekansını yakalayıp, bu doğrultuda yaşayabilenler. Fazla bilgiye ya da hileye sahip olanlar ya da güçle değişim yapmaya çalışanlar anarşist, burjuva gibi çeşitli hoş olmayan tanımlarla ifade edilirler.

İnsanların ruhunu, mantığını anlamak çok önemli. Bu yüzden insan, çevresindekiler tarafından tanık olduklarına iç frekansını bozmadan yorumu getirmelidir. Yalnızca vaziyeti anlayanlar kazanır. Onlar yeri geldiğinde insan duygularını sömürmeyi de çok iyi bilirler.

Sonuçta, ne kadar kazansak da öngöremeyeceğimiz Siyah Kuğular'dan biri mutlaka borsanın çökmesine neden olacaktır. Çünkü değişkenler, gauss grafiğinin de ötesinde insan aklının yorumlayamayacağı bir genişliktedir. Bu yüzden borsa mutlaka kriz/krizlerle çökecektir. Fazla düşünmeden bu durumu da "kader" olarak nitelendiriyorum.

5 Kasım 2009 Perşembe

Çocukluk


Çocukluk, çocukça duygular işte neylersin. Bilirsin saçmaladığını. Dur demez kimse sana, zaman yeni sürprizlerle karşına çıkar. Yine de yaşarsın buldum diyerek. Susman gerektiğini bilerek. Ama sesinin bir sedası için gökkubede bir ömür verirsin. Vermelisin.

Ben de biliyorum. Hikayeler bilmeliyim İbn-i Haldun'dan, Evliya Çelebi'den size bunları yazmak için bir kara kitaptan sırlar verir gibi. Aynı değirmende öğütülmeliyim herkes gibi. Aynı çarkın içinden geçmeli, akan bir nehirden su içmeliyim.

Çocukluk bu işte, düşüncelerimin zindanında tutsak kalsam bile, bir an olsun yaşamamı farketmek için dört duvarı yumruklamak istiyorum.

4 Kasım 2009 Çarşamba

Sorgulayan Denemeler

Sonunda kitabımı bulduğumu hissediyorum. Bunu düşüncenin sonu, her şeyin anlamı, "tek gerçek" olarak değil tam tersine gerçeksizliğin gerçeği olarak kabul ediyorum ve okuduğum sayfalardan birkaç paragraf paylaşmak istiyorum. Bertrand Russell'a ne kadar teşekkür etsem az. Kitabın devamı da inşallah tercümanım olmaya devam eder.

Milliyetçilik de kuşku götürür konularda ateşli inanç sahibi olmanın bir uç örneğidir. Şunu rahatça söyleyebilirim: Büyük Savaşın tarihini günümüzde ele alan bilimsel bir tarihçinin yazdıklarında, eğer bunlar savaş sırasında yazılmış olsalardı, çarpışan ülkelerin her birinde tarihçinin hapse atılmasına neden olacak ifadeler bulunması kaçınılmazdır. İnsanların
kendileri hakkındaki gerçeklere tahammül gösterdikleri, Çin dışında, hiçbir ülke yoktur. Gerçekler normal zamanlarda sadece kabalık olarak, savaş halinde ise suç olarak algılanırlar. Birbirinin karşıtı katı inanç sistemleri oluşur; bu sistemlere yalnızca aynı ulusal eğilimi taşıyanların inanmaları, bunların yapay olduğunu açıkça ortaya koyar. Ancak bu inanç sistemlerine mantık uygulamak, vaktiyle dinsel dogmalara mantık uygulamanın günah olduğu kadar günahtır. Bu tür konularda kuşkuculuğun neden kötücül olduğunu açıklamaları
istendiğinde insanların verdikleri yanıt, mitlerin savaşı kazanmaya yardım ettiği, bu nedenle de rasyonalizmi benimseyen ulusların başkalarını öldüremeyeceği, tersine, kendilerinin öldürüleceği, yolundadır. Yabancılara tümden iftira yoluyla insanın kendisini korumasının utanç verici olduğu düşüncesi, bildiğim kadarıyla, şimdiye dek Quaker'ler (17. yüzyıl ortalarında
kurulan, savaşa ve askerliğe karşı, hıristiyan oldukları halde kiliseye gitmeyen, Dostlar Derneği üyeleri.(Ç.N.)) dışında ahlaki destek bulamamıştır. Rasyonel bir ulusun savaşa hiç girmemenin yollarını bulabileceği öne sürüldüğünde alınan yanıt ise genellikle hakaretten ibarettir.
Rasyonel bir kuşkuculuğun yayılmasının etkileri ne olabilir? İnsanoğlu ile ilgili olaylar güçlü tutkulardan kaynaklanır; bu da onları destekleyen birtakım mitlerin doğmasına yol açar. Psikanalizciler bu sürecin kişisel görünümünü, vesikalı ve vesikasız deliler üzerinde incelemişlerdir.

Bazı aşağılamalara maruz kalmış bir kişi kendisinin İngiltere Kralı olduğu yolunda bir kuram benimser ve kendisine bu yüce konumunun gerektirdiği saygı ile davranılmamasını mazur göstermek için de zekice işlenmiş bir sürü açıklama icadeder. Bu örnekte, komşuları onun bu hayallerine sıcak bakmazlar ve kendisini bir tımarhaneye kapatırlar. Fakat o kendi büyüklüğünü değil de ulusunun veya sınıfının veya mezhebinin büyüklüğünü ileri sürerse, görüşleri, dışarıdan bakan tarafsız bir kişiye tımarhanede karşılaşılanlar kadar abes gelse bile, birçok yandaş kazanır; bir siyasal veya dinsel önder olur. Bu yolla, kişisel delilikle benzer kuralları izleyen bir toplumsal
delilik gelişir. Kendini İngiltere Kralı sanan bir deli ile tartışmanın tehlikeli olduğunu herkes bilir; fakat tek başına olduğu için onun hakkından gelinebilir. Bütün bir ulus bir kuruntuya kapıldığı zaman, savlarına karşı gelindiğinde kapıldıkları öfke tek bir delininkiyle aynıdır; fakat o
ulusun aklını başına getirecek tek şey savaştır.
Entellektüel etkenlerin insan davranışını ne ölçüde etkilediği konusunda ruhbilimciler arasında büyük görüş ayrılıkları vardır. Burada birbirinden tamamen ayrı iki soru söz konusudur:

(1) İnançlar, eylemlerin nedeni olarak, ne ölçüde etkindirler?

(2) İnançlar ne ölçüde mantıksal açıdan yeterli delillerden kaynaklanırlar ve kaynaklanabilirler?

Bu iki soruda söz konusu olan entellektüel faktörün etkisine ruhbilimciler, sıradan insanların
vereceklerinden çok daha küçük bir yer vermekte uyum içindedirler; ancak bu genel uyum alanı içinde önemli ölçüde derece farkları yer almaktadır. Bu iki soruyu sırayla ele alalım.
(1) İnançlar eylemlerin nedeni olarak ne ölçüde etkindirler? Bu soruyu kuramsal olarak değil, sıradan bir insanın sıradan bir günde yaşadıklarını ele alarak tartışacağız. Güne sabah yataktan kalkmakla başlar. Büyük olasılıkla bunu hiçbir inancın etkisi olmadan, alışkanlık nedeniyle yapar.
Kahvaltı eder, trenine biner, gazetesini okur, işyerine gider; bütün bunları yine alışkanlık nedeniyle yapar. Geçmişte bu alışkanlıkları edindiği bir dönem olmuştur; en azından işyerinin seçiminde inancın bir etkisi vardır. Belki de vaktiyle o işyerinde teklif edilen işin, bulabileceği en iyi iş olduğunu düşünmüştür. Çoğu kişide mesleği ilk seçtiği zaman inancın bir rolü olmuştur; bu nedenle de, o seçimin yol açtığı herşeyde inancın payı vardır.
Eğer küçük bir görevli ise iş yerinde etkin irade kullanmaksızın ve inancın açık katkısı olmaksızın, sadece alışık olduğu şekilde davranmayı sürdürebilir. Sütunlarla rakamı toplarken uyguladığı aritmetik kurallarına inandığı düşünülebilir. Ancak bu doğru değildir; bu kurallar salt bedensel alışkanlıklardır; bir tenis oyuncusunda olduğu gibi. Bu alışkanlıklar, onların doğru olduklarına dair bilinçli bir inanç nedeniyle değil, bir köpeğin arka ayakları üzerinde durarak yiyecek istemeyi öğrenmesi gibi öğretmeni hoşnut kılmak için gençlikte edinilmiş alışkanlıklardır. Bütün eğitimin bu türden olduğunu söylemiyorum; ancak üç R öğreniminin (Okuma, Yazma, Aritmetik) çoğu kesinlikle öyledir.
Söz konusu kişi iş yerinde bir ortak veya bir yönetici konumundaysa günlük işleri arasında bazı zor yönetimsel kararlar alması gerekebilir. Bu kararlarda inancın da bir etkisi bulunması olasıdır. Bazı hisselerin yükselip bazılarının düşebileceğine veya falan kişinin güvenilir olduğuna,
falanın da iflas eşiğinde olduğuna inanmaktadır. Bu inançlar doğrultusunda kararlar alır.
Salt alışkanlıkla değil, inandığı şeylere göre davrandığı içindir ki bir sekreterden daha üstün bir kişi olarak düşünülür ve çok daha fazla para kazanır -tabii eğer inandığı şeyler doğru çıkarsa.
Eylem nedeninin inançtan kaynaklandığı durumlar özel yaşamı için de aynı ölçüde geçerlidir. Normal zamanlarda, karısına ve çocuklarına davranışlarını alışkanlıklar veya alışkanlıkla değişime uğramış olan içgüdü yönetecektir. Önemli durumlarda -evlenme teklif ederken, oğlunu hangi okula göndereceğine karar verirken veya karısının kendisine sadık olup olmadığından kuşkulandığında- salt alışkanlığın etkisiyle davranamaz. Evlenme teklifinde yalnızca içgüdüsü veya hanımın zengin olduğu sanısı etken olabilir. Eğer kararda içgüdü etken olmuşsa, kuşkusuz, hanımın her türlü erdeme sahip olduğuna inanır. Bu da ona, kararının bir nedeni gibi gelebilir; ancak gerçekte bu da içgüdünün değişik bir etkisinden başka bir şey değildir ve içgüdü tek başına eylemin yeterli nedenidir.

Oğluna okul seçerken izlediği yol büyük olasılıkla önemli iş kararları alırken izlediğinin aynıdır; burada da inanç önemli bir rol oynar. Karısının sadakatsizliği hakkında bir bilgi edinmişse davranışı büyük olasılıkla salt içgüdüsel olacaktır; ancak bu içgüdü sonradan olacakların temel nedenini de oluşturan bir inanç etkisiyle harekete geçmiştir.
Demek oluyor ki, inançlar eylemlerimizin yalnızca ufak bir bölümünden doğrudan sorumlu olsalar da sorumlu oldukları eylemler en önemli olan ve yaşamımızın genel yapısını belirleyen eylemler arasında yer alır. Siyasal ve dinsel eylemlerimiz özellikle inançlarımızla bağıntılıdır.
(2) Şimdi ikinci sorumuza geliyorum. Bu soru iki yönlüdür:

(a) İnançlar gerçekten ne ölçüde kanıtlara dayanır?

(b) Öyle olmaları ne ölçüde olanaklı veya arzu edilen birşeydir?
(a) İnançların kanıtlara dayanma oranı onlara inananların sandıklarından çok daha düşüktür. Oldukça rasyonel bir eylem ele alalım: zengin bir işadamının parasal yatırım yapması. İşadamının, örneğin Fransız Frankının iniş çıkışı konusundaki görüşünün, politik eğilimine bağımlı olduğunu görürsünüz; ve de bu görüşü öylesine benimsemiştir ki parasını o yolda riske
sokmaktan kaçınmaz. İflas olaylarında, çoğu kez, felaketin nedeninin bazı duygusal etkenlerden kaynaklandığı ortaya çıkar. Politik görüşler, onları açıklamaları yasaklanmış olan devlet görevlilerine ait olanları dışında, nadir olarak kanıtlara dayanırlar. Bazı istisnalar kuşkusuz vardır. Yirmi beş yıl önce başlamış olan gümrük resimleri reformu tartışmalarında sanayicilerin
çoğunun desteklediği taraf, kendi gelirlerini artıracak taraftı. Bu, görüşlerinin gerçekten kanıtlara dayandığını gösteriyor; ancak, ifadelerinde bunu ima eden en ufak bir şey yoktu. Freudcular bizi "rasyonalize etme" süreciyle, yani gerçekte irrasyonel olan bir görüş veya karar için kendimize rasyonel görünen nedenler uydurma süreciyle tanıştırdı. Ancak, özellikle İngilizce konuşulan ülkelerde "irrasyonalize etme" denebilecek bir de ters süreç var.
Kurnaz bir kişi bir sorunun lehinde ve aleyhinde olan yönleri az veya çok bilinç-altı bir yolla, bencil bir açıdan değerlendirebilir (İnsanın kendi çocuklarının söz konusu olması dışında, bencil olmayan düşünceler çoğu zaman bilinç-altına inmezler). Bilinç-altının yardımıyla sağlam bir bencil karara vardıktan sonra kişi nasıl büyük fedakarlıklarla kamu yararını gözettiğini
gösteren büyük büyük laflar uydurur veya başkalarından alıntılar yapar. Bu lafların, sahibinin gerçek nedenlerini belirttiğine inananlar o kişinin gerçek kanıtları değerlendirebilmekten yoksun olduğunu da düşünecektir; çünkü, o kişinin eylemleri, kamu yararına olan bir şeye yol açmayacaktır. Bu durumdaki bir kişi, olduğundan daha az rasyonel görünür. Daha da ilginç
olanı, onun irrasyonel yönünün bilinçli, rasyonel yönünün ise bilinç-dışı olmasıdır. İngiliz ve Amerikalıları bu denli başarılı kılan da bu özelliktir.

Kurnazlık, gerçek olduğu zaman, insan doğasının bilincinden çok bilinç-dışına ait bir şeydir ve sanırım ki iş aleminde başarı için gereken en önemli özelliktir. Ahlaki açıdan ise, her zaman bencil olduğu için, küçümsenen bir özelliktir; bununla birlikte insanları en kötü suçlardan alıkoymayı da
başarabilir. Bu özellik eğer Almanlarda var olsaydı sınırsız denizaltı harekatına girişmezlerdi; eğer Fransızlarda var olsaydı Ruhr'da yaptıklarını yapmazlardı; eğer Napolyon'da olsaydı Amiens Antlaşması'ndan sonra tekrar savaşa girmezdi. Bazı istisnaları olsa da, ortaya şöyle bir genel kural koyabiliriz: İnsanlar neyin kendi yararlarına olduğu konusunda yanılırlarsa,
akla uygun olduğunu sandıkları tutum, başkaları için, gerçekten akla uygun olan tutumdan çok daha fazla kötülüğe yol açar. Bu nedenle, insanları kendi çıkarlarını iyi değerlendirecek duruma getiren her şey yararlıdır. Ahlaki nedenlerle, kendi çıkarlarına ters olduğuna inandıkları şeyleri yaptıkları halde çok zengin olmuş sayısız insan vardır.
Örneğin ilk-dönem Quaker'lerden bazı dükkan sahipleri, başkalarının sürekli olarak yaptığı gibi her müşteriyle pazarlık etmek yerine, sattıkları mallar için kabul edebilecekleri en düşük
miktardan daha çok para istememe yolunu tutmuşlardır. Bu kararı almalarının nedeni, razı olduklarından çok para istemeyi yalan söylemek saymalarıydı. Ancak müşteriye sağlanan bu kolaylık öylesine büyüktü ki herkes onların dükkanlarına koştu; sonuçta zengin oldular (Bunu nerede okuduğumu unuttum; ancak, belleğim beni yanıltmıyorsa güvenilir bir kaynaktı). Aynı
amaca açıkgözlülük yaparak da ulaşmak olanaklıydı; ancak hiç kimse yeterince açıkgöz değildi. Bilinç-dışımız göründüğünden daha kötü niyetlidir. Bu nedenle, ahlaki gerekçelerle, kendi yararlarına ters düşen şeyleri bilerek yapan kişiler kendi yararlarına olanı tam olarak yapan kişilerdir. Onların arkasından, şiddetli duyguları olabildiğince safdışı ederek, kendi
yararlarını bilinçli ve rasyonel olarak düşünmeye çaba gösterenler gelir. Üçüncü olarak, içgüdüsel olarak açıkgöz olan kişiler gelir. Bunlar başkalarının mahvolmasını amaçladıkları yollarda kendilerini mahvederler. Bu son grup Avrupa nüfusunun yüzde doksanını kapsar.
Biraz konu dışına çıkmış görünebilirim; ancak açıkgözlülük dediğimiz bilinç-dışı mantığını bilinçli türlerinden ayırmam gerekliydi. Normal eğitim yöntemlerinin bilinç-dışına hiçbir belirgin etkisi yoktur. Öyleyse, açıkgözlülük bugünkü teknik olanaklarımızla öğretilebilir birşey değildir.
Yalnızca alışkanlıktan kaynaklanan ahlak dışında, ahlakın da bugünkü yöntemlerle öğretilmesi olanaksız görünüyor; en azından, ben şahsen sıkça öğütlenen kişilerde iyiye doğru bir etki farketmedim. Bu nedenle, günümüzde bilinçli olarak yapılmak istenen her ıslahatın rasyonel yollar kullanarak yapılması zorunludur. İnsanlara açıkgöz veya erdemli olmayı nasıl öğreteceğimizi bilmesek de onlara rasyonel olmayı öğretmeyi bir ölçüde biliyoruz: Eğitimden sorumlu olanların her konuda uyguladıklarının tam tersini yapmak bunun için yeterlidir. Gelecekte, iç salgı bezleriyle oynayarak, salgılarını azaltıp çoğaltarak, erdem yaratmayı da öğrenebiliriz. Ancak günümüzde rasyonalizmi yaratmak erdem yaratmaktan daha
kolaydır -rasyonalizm sözcüğü ile, eylemlerimizin etkilerini önceden tahmin etme sürecinde bilimsel düşünme alışkanlığını kastediyorum.
(b) Bu, bizi şu soruya getiriyor: İnsanların eylemleri ne ölçüde rasyonel olabilir veya olmalıdır? Önce "olmalı mı" sorusunu ele alalım. Kanımca rasyonalizmin uygulama alanını belirleyen kesin sınırlar vardır; yaşamın en önemli bölümlerinden bazıları mantığın işe karışmasıyla mahvolurlar.
Leibniz son yıllarında bir muhabire yaşamında yalnız bir kere, o da elli yaşındayken, bir bayana evlenme teklif ettiğini anlatmış; sonra da şunu eklemiş: "Şükürler olsun ki düşünmek için zaman istedi. Bu bana da düşünme fırsatı verdi ve teklifimi geri aldım." Davranışının çok rasyonel olduğu kuşku götürmez; ancak beğendiğimi söyleyemem.

Bertrand Russell / Sorgulayan Denemeler

2 Kasım 2009 Pazartesi

Bir Soru

Bir tek şey sormak istiyorum size:

Hayata dair diğer her şey sabitken, (ceteris paribus) "ölüm" olmasaydı, yine de dininizi yaşar mıydınız?