Postmodernizm ve Hiççilik

Mark Tansey - Forward Retreat (1986)

"Gerçeğin düşmanı tabular ve inançlardır."      Friedrich Nietzsche

Bir şeyin ne olduğu ya da ne olabileceğinden çok, ne olamayacağı beni ilgilendiriyor. Avam insanın en büyük takıntısı olarak da bunu görüyorum. Çok büyük değişimler, ancak çok büyük krizlerden sonra gerçekleşebiliyor. 

Bir tartışmada en çok gerçekleşen hadise de bu olsa gerek. İki veya daha fazla kişinin hakikati öngörme çabası içerisinde yaşadıkları debelenmeler, tözün bayraktarlığından, fanatizmine giden bir sürece yayılıyor. Bu yüzden de olsa gerek, tarih boyunca yaşanan ilerlemeler (veya dönüşüm ve değişimler) ancak ve ancak etki-tepki-olgu diyalektiğiyle ilerliyor. 

i.) İlk olarak postmodernizme geçiş sürecinde bu diyalektiğin kırılması amaçlandı. O yüzden de postmodernizm, modernizme bir tepki olarak doğan bir ana akım olmaktan çok, modernizm sonrası ve ötesi gibi kavramlarla tanımlanmaya çalışılmaktadır. Lyotard bu durumu şöyle tanımlıyor;

"Lyotard'a göre post-modern durum, hem maddi koşullardaki değişimleri hem de düşünsel alandaki kopuşları içeren bir sürecin toplam ifadesidir. Buna yol açan her şeyden önce derin bir inançsızlık hali ya da başka bir değişle kökensel bir kuşkudur. Burada söz konusu olan Modernite ya da Modernliğin meşruiyetine dair bir kuşkudur ve tüm bir modern projenin kendisine ve temel nosyonlarına yöneliktir. Lyotard, bu kuşkunun izlerini sürer ve anlamlandırır. Buna göre artık Büyük Anlatılar olarak adlandırdığı modernizme içkin bir düzine temel kavramın (İlerleme, Aydınlanma, Rasyonellik, Özgürlük, Evrensellik vb.) inandırıcı olmadığı tespit edilir. Bu kuşku halinin kendisiyle birlikte başlayan yeni yaşam tarzı dönemin adı post-modern durumdur."

ii.) İkinci olarak birçok son dönem felsefe akımının birbirleriyle yakın temas içinde olduğunu söylemek gerekiyor. Varoluşçuluk, Nihilizm, Anarşizm, Egoizm gibi birçok yakın dönem felsefi akımları arasında birbirine geçiş çok kolay. Neredeyse birbirlerini tamamlıyor gibiler.

Günümüz bilimi, edebiyatı ve sanatında artık hiçlikten doğan bir bakış açısı hakim. Tek sorun hiçliğin nasıl anlaşıldığı ve kavrandığı konusu. Bunu örneklendirmeden önce nihilizmin klasik tanımını verelim;

"Nihilizm (Hiççilik), temelde estetizmin bütün biçimlerini yadsıyor, yararcılığı ve bilimsel usçuluğu savunuyordu. Toplumsal bilimleri ve klasik felsefe sistemlerini bütünü ile reddediyordu. Yalın olgucu ve maddeci bir tutumla, yerleşik toplumsal düzene başkaldırıyı temsil ediyor; devlet, kilise ya da aile otoritesine karşı çıkıyordu. Yalnızca bilimsel doğruları temel alıyor, ancak bilimin bütün toplumsal sorunların üstesinden gelebileceğini ve bütün kötülüklerin cehaletten kaynaklandığını kabul ediyordu." 

Bu açıdan baktığımızda bir başkaldırı olarak hiççiliğin, ilk etapta bilimselliğe önem verdiğini görebiliyoruz. Şimdi de Max Scheler'in hiççiliği kavrayışını ve Max Stirner'in buna karşı duruşuna bakalım;

"Max Scheler (1874-1928), insanın düşüşten kurtuluşunu birincisi dogmayla ikincisi tinle aşılabileceğini  ileri sürer. Şöyle der: hiççiliğin aşılması aşamasında tanrılar yaratılır. Scheler, tanrıların karşısına tini çıkarır. Ama tine inanmaz, tinle insanlaşmayı benimser. İnsanlaşma tinin kuracağı yüceltmeyle (Sublimierung) olur: (aşağı) içgüdülerin kültürleşmesiyle. Ancak Scheler, insanlaşmakla yetinmez: yüceltmeyle insanin Tanrılaşmasını (bu yazı boyunca: putlaşma anlamında değil, Tanrı olma anlamında) amaçlar. Bunu da Hiç’i terk ederek yapar. Oysa (burada Stirner'in bakış açısına geçiyoruz) Hiç, Tek’in varoluş bilincidir, varoluş kökenidir. Tek, Hiç ile varolabilendir; Hiç yoksa Tek de yoktur. Her Tek her zaman, her yerde, her an Hiçlik içindedir ve bir Hiç olduğunu (en azından güdüleriyle, sezgileriyle) bilir. Her zaman bir Hiç olduğunu bilen, her zaman Hiç olabilen, kendi varlık temelini bilendir. Bu bilgi onun bilincinin esasıdır. Tek, bu bilinç düzeyinin derinine her zaman inemez: iner, çıkar. Çoğunlukla yüzeydedir. Yüzeyde rasyonel bir Ben’dir Tek. Tek’in varloluş kaynağı hiçliğidir. Tek bir Hiç’tir."

iii.) Hiççiliğe karşı duruşların belki de en şiddetlisini Karl Marx "Alman İdeolojisi" adlı eserinde gerçekleştirmiştir. Hiççiliği bir Tanrı sorununa bağlayan Bruno Bauer, Ludwig Andreas Feuerbach ve Max Stirner'i yerden yere vurmuştur. Hem de, Sloterdijk’ın deyimiyle, kendi  felsefesinin ölümünü göze alarak. Alman İdeolojisi eserinin önsözünde durumu şöyle tanımlamış Karl Marx;

"İnsanlar, şimdiye kadar, kendileri hakkında, ne oldukları ya da ne olmaları gerektiği hakkında her zaman yanlış fikirlere sahip olmuşlardır. Sahip oldukları ilişkileri, Tanrı hakkındaki, normal insan hakkındaki vb. tasarımlarına uygun olarak düzenlemişlerdir. Kendi beyinlerinin ürünleri, onları yaratan beynin üstüne çıkmıştır. Yaratıcılar, kendi yarattıkları şeyler önünde secdeye varmışlardır. Öyleyse onları, boyunduruğu altında ezildikleri kuruntulardan, fikirlerden, dogmalardan, hayali yaratıklardan kurtaralım. Fikirlerin egemenliğine karşı başkaldıralım. Biri(Feuerbach), insanlara bu yanılsamaları değiştirip, yerine insanın özüne uygun düşen düşünceler koymayı öğretelim diyor, bir başkası(Bauer), bu yanılsamalara karşı eleştirici bir tutum almayı öğretelim onlara diyor, bir üçüncüsü ise(Max Stirner), bunları kafalarından çıkarıp atmalarını öğretelim diyor ve – bugünkü gerçekliğin böyle çökeceğini iddia ediyorlar. 

Bu masum ve çocuksu düşler genç-hegelcilerin bugünkü felsefesinin çekirdeğini oluştururlar; ki bu felsefe, Almanya’da, kamuoyunca korkuyla karışık bir saygı ile karşılanmakla kalmıyor, ama felsefi kahramanların kendileri tarafından, canice sertlikteki bu fikirlerin dünya için devrimci bir tehlike taşıdığı inancı içinde, büyük bir ciddiyetle sunuluyor. Bu kitabın birinci cildinin amacı, kendilerini kurt sanan ve başkalarının da kurt sandıkları bu koyunların ne olduklarını ortaya koymak, onların meleyişlerinin Alman burjuvalarının tasarımlarının felsefi bir dile yinelenmesinden başka bir şey olmadığını ve bu felsefi yorumcuların palavracılıklarının, Alman gerçekliğinin zavallı yoksulluğunu yansıtmaktan başka bir anlam taşımadığını göstermektir. Bu cilt, Alman ulusunun hoşlandığı, düşlerle dolu uyuklamaya pek uygun düşen, gerçekliğin gölgesine karşı yürütülen bu felsefi savaşın maskaralığını ortaya çıkarmak ve onu bütün saygınlığından yoksun bırakmak amacındadır.

Bir zamanlar, yürekli adamın biri, insanların, salt yerçekimi fikrine saplandıkları için suda boğulduklarını sanıyordu. Ona göre, insanlar, örneğin, bunun dinsel boşinanlara dayana bir düşünce olduğunu söyleyerek bu fikri kafalarından çıkarıp atsalardı, ondan sonra artık her türlü boğulma tehlikesinden korunmuş olurlardı. Ömrü boyunca, bütün istatistiklerin, sayısız ve boyuna yinelenen tanıtlarla zararlı sonuçlarını kendisine gösterdikleri bu yerçekimi yanılsamasına karşı savaştı durdu. Bu saf yürekli adam, modern devrimci Alman filozofları tipinin aynısıydı."

Karl Marx, genç-hegelci ve kendi deyimiyle burjuva tipli bu filozofların hiçlik anlayışını masal ve palavra olarak nitelendirip, göz boyama olarak değerlendiriyor. Peki bu genç-hegecilerin görüşünün hiçliğe yaslandığını nasıl ifade edebiliriz? Özellikle Stirner ile Nietzsche'nin fikirlerinin çıkış noktasında birbirlerine önemli derecede benzerlikler içeren ifadeler var. Hatta bunun yanında Nietzsche'nin intihal etmiş olup olamayacağına dair bir yazı bile bulunmakta; http://www.projektmaxstirner.de/intihal.htm Bu yazı, kesinlikle intihal etmiştir gibi bir sava dayanmasa da en azından benzerliklerin olduğunu göstermesi açısından önemli.

iv.) Hiççiliğin elbette bilim alanında genel kabul görmüş bir açılımı var. Özellikle fizikte kuantum teorisi ve big-bang teorisi, belirsizlik ilkesi ve geometri de fraktal anlayış bu düşüncenin paralelinde gelişmeler olarak kabul edilebilir. Ayrıca Stephen Hawking'in hazırladığı evrenin oluşumuna dair ipuçları veren, hiçliğe yaslanan ve Türkçe altyazılı şu videoyu da önerebilirim;